کوروش بزرگ | Cyrus the Great

آقای هارولد لمب (Harold lamb) مولف کتاب «کوروش کبیر» که متن انگلیسی آن حدود یک سال پیش ۱۹۶۰ میلادی در نیویورک انتشار یافت در میان ایرانیان ناشناس نیست. چندین بار به کشور ما مسافرت کرده و مطالعاتی به جا آورده و در تاریخ و ادب داستانهای ایران و بعضی ملل مجاور غور نموده و انتشاراتی سودمند به شکل مقالات و کتب در این زمینه ها به وجود آورده است که اکثر آنها از انگلیسی به زبانهای دیگر از جمله به فارسی ترجمه و منتشر گردیده است. تألیفات معروف او نظیر عروس ایران، عمر خیام چنگیز خان تیمور لنگ جنگهای صلیبی، سلیمان فاتح اسکندر مقدونی که این کتاب اخیر را اینجانب ترجمه کردم و در بهمن ماه ۱۳۳۵ طبع و نشر شد معروف و مشهور است. سبک مؤلف محترم در تمام این تألیفات شرح مطالب تاریخ به شکل وصف و داستان است که خواندن آن را خوش آیند و شیرین میکند مسافرتهای مؤلف در کشورهای مربوط به داستانها و معاشرت او در باب گذشته و حال آنها تألیفات او را از لحاظ حقایق تاریخی و خواص روحی و اوضاع اجتماعی ملل و اقوام خاورمیانه، بس سودمند قرار میدهد. کتاب کوروش کبیر که اینک ترجمه آن تقدیم هم میهنان ارجمند می شود تاریخی است زمان مانند یا رمانی است تاریخی؛ گرچه مؤلف محترم در هیچ یک از این دو نوع ادعایی ندارد. متن انگلیسی کتاب چنان که اشاره شد به سال ۱۹۶۰ میلادی یعنی قریب ۴۲ سال پیش در آمریکا منتشر شد و این انتشار مصادف بود با جشن های دو هزار و پانصد ساله ایران، به همین مناسبت برخی از مورخان آن دوره کتابی را که در مورد کوروش کبیر نشر داده شده بود را به فارسی ترجمه کردند. خالی از فایده نمی دانم ملاحظاتی در باب سبک و مطالب متن به نظر خوانندگان گرام برسانم. اولاً هر کس کتاب را به دقت بخوانند از تبحر مؤلف در زبان، مخصوصاً نساط حیرت آور او در لغات و مترادفات انگلیسی واقعاً تعجب می کند و به وسعت لغت شناسی او آفرین می گوید و او را یک قاموس ناطق می پندارد. در عین حال با وجود این لغت شناسی شگفت آور جمله بندی و عبارات کتاب بسا مبهم و نیمه تمام و در مواردی معروض تعقید و حتی مطالب آن هم گاهی متناقض به نظر آمد و این سبک به قضاوت اینجانب در کتاب «کوروش کبیر» به نسبت بیشتر از سایر تألیفات آقای لمب به کار رفته که شاید تغییر احوال و مرور سن و سال در آن تأثیر داشته است، دوم آن که با این که این کتاب نیز مانند سایر کتابهای مؤلف دانشمند بر مطالعات و تتبعات و تجربیت او استناد دارد و بنابر این زمینه روشن و پهناوری از تاریخ گذشته ما را در مد نظر خواننده می دارد. باز در مواردی خیال به حقیقت و داستان به تاریخ چیره شده حتی مختصر اشتباهاتی هم روی داده است که از آنها حتی به حساب داستان هم نمیتوان اغماض کرد زیرا با این که داستان می تواند نیروی تخیل را در بسط و تفضیل و تزیین وقایع تاریخی به کار برد از طرف دیگر نمی تواند وقایع یا اشخاص واقعی را تغییر دهد و موجبات سوء تفاهم را فراهم آورد. مثلاً ماندانه (مندانه)، لا اقل به قول یکی دو منبع یونانی مانند گزنفن در کتاب «پرورش کوروش دختر ازدهاک و دختر بخت النصر و اگر در صحت تمام این خبر تردیدی هم باشد، مسلماً وی دختر بخت النصر نبوده همچنین آقای مؤلف (گویارو) را که به ضبط یونانی (گبریاس) و به ضبط بابلی (اوگبارو) باشد، حکم دار شوشان می داند در صورتی که تواریخ قدیم او را حکم دار ناحیه (کوتیوم) می خوانند که ناحیه ای بوده میان رود دیاله و زاب سفلی و دجله ايضاً (آمیتیش) به موجب روایات یونانی، دختر ازدهاک بوده نه گوبار و البته امثله دیگر از این قبیل می توان پیدا کرد. در معنی نام ها هم ایشان به حکم این که نظرشان بیشتر داستان است زیاد مقید نبوده اند.

Gubaru, Ugbaru, Gobryas, Amytis, gutium

مثلاً کوروش را به موجب فرض اصل و ریشه بابلی به معنی «چوپان گرفته در صورتی که مستشرقین مانند (یوستی) آن را از کلمه (کورو) خور (خورشید) دانسته اند و نیز نام آستیاگ (آستیاژ) را با تبعیت از (المستد) به معنی زوبین انداز آرش تیوبگ گرفته در صورتی که یوستی، آن را عین کلمه ازدهاک) می داند. نامیدن نقاط جغرافیایی با نامهای وصفی مانند دریای گیاه به جای «جلگه های شمالی اروپا» و «سرزمین گود به جای دره تفلیس و کوه های سفید به جای کوه های قفقاز و «کوه بلورین به جای دماوند و دریای کبود به جای دریای سیاه و نظایر آن اگرچه داستان را رنگین تر میکند از طرف دیگر خواننده را سردرگم نگه می دارد. همچنین «آمودریا» را «رود دریا» و «سیر دریا» را رود ریگر از ترجمه کرده که معلوم نیست روی چه مأخذی است. در کلمه امودریا جزء «امو» به اغلب احتمال نام محل است. عرب آن را «جیحون» نامید و ایرانیان غیر از امودریا و خشاب» یا «وخشاو» هم می نامیدند که ضبط (axus) یونانی از همان کلمه فارسی است. «سیر دریا» را عرب سیحون» نام داد و ظاهراً نام ایرانی آن یخشرب است که یونانیان به شکل (Jaxartes) ضبط کرده اند. (رجوع کنید به یادداشت مترجم در ص ۱۹۸ کتاب اسکندر مقدونی، چاپ تهران ۱۳۳۵) نویسندگان و محققان مانند بارتلد تارن استرینج، مفهوم هایی نظیر «رود دریا» و «رود ریگزار به آن دو نام نسبت نداده اند و خبری از آن تعبیر ندارند. در باب بعضی نامهای دیگر مذکور در کتاب نیز میتوان همین قبیل ملاحظات را اظهار نمود. مثلاً «ار پیگ» یا «هارپاگوس به قول یوستی اهل ماد، حتی از خاندان شاهی بوده و معلوم نیست چرا مؤلف محترم او را ارمنی دانسته مادها و ارمنی ها با این که هر دو از اقوام ایرانی بوده اند، قوم واحد نبوده اند. پس از این چند نکته که به طور نمونه و با رعایت اختصار مذکور افتاد و منظور عمده از آن متوجه ساختن خواننده بود که کلیه اقوال و روایات کتاب را حقایق تاریخی تصور نکند باید بار دیگر اظهار دارم که این تألیف من حیث المجموع هرگز بدون فکر و تحقیق نوشته  نشده و مخصوصاً در وراء عبارات و روایات آن ولو گاهی با حقیقت وفق ندهد. حسن نیت و مراتب دوستی و محبت مؤلف محترم نسبت به ایران مستتر و این معنی برای هر کسی که آن را به دقت بخواند ظاهر است بنابراین کوروش کبیر در ردیف داستانهای تاریخی مربوط به کشور ما جایگاه ممتازی خواهد داشت و مطالعه کنندگان دقیق به ارزش آن پی خواهند برد. ناگفته نماند چون مؤلف محترم در پائیز گذشته بر حسب دعوت به تهران آمد، انتقاداتی جزئی مذکور را به ایشان نمودم و ایشان با مهر و تواضع مرا مجاز ساختند آنها را در ترجمه گوشزد نمایم چنان که هر کسی خود میتواند تطبیق نماید. در ترجمه این کتاب اهتمام به عمل آمده مفهوم عین عبارات بدون تلخیص یا تغییر به سبک فارسی در آید و تا آنجا که امکان دارد سبک و روش مؤلف محفوظ بماند در ضمن چنان که در نظر خوانندگان ارجمند مشهود است در مواردی برای توضیح یا تصریح مطالب متن یادداشتهایی بطور پاورقی ضمیمه گشت که امید است سودمند واقع گردد.