فرش تبریز و سیر تکامل و پیشرفت آن از نظر طرح و رنگ از قرن سیزدهم ه.ق تا عصر حاضر

فرش دستباف تبریز | قالی تبریز از مهمترین فرش ها در بازار فرش ایران و جهان است. که مخاطبان زیادی را دارد و از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. در طی سالیان دراز و از قدیم تا حال فرش تبریز دچار تحولات و تغییرات زیادی داشته است. در این مقاله قصد داریم بدانیم که

کمرنگ شدن اصول طراحی و رنگرزی در قالی یا فرش تبریز از چه دورانی شروع شده است؟ و همچنین از بین رفتن ریشه و اصالت فرش تبریز باعث چه مسائلی خواهد شد؟

در مقاله پیش رو بر این ادعا می پردازیم که طرح و رنگ قالی دستبافت تبریز در قیاس با وضعیت اصیل و سنتی آن به نحو مطلوب اجرا نشده و بیشتر تمایل به سلیقه بازار فرش دستباف رفته است.

مطالعه بیشتر: آشنایی و شناخت فرش دستباف اردبیل

علیرضا شکوری: همانطور که در مقاله آشنایی با فرش دستبافت هریس تبریز توضیح دادیم امکان اینکه تغییرات فرش تبریز بر اساس سلیقه بافنده و نوع سفارش تاجران فرش دچار دگرگونی در طرح و رنگرزی شده باشد کم نیست و چه بسا این تغییرات در برابر و مقایسه با سایر مناطق ملموس تر بوده است به وجود آمدن سیر تحول منفی باعث به وجود آمدن طرح های غیر اصولی شده است و آسیب هایی را در فرش دستباف تبریز به دنبال داشته است.

که همانطور که در مقاله فرش دستبافت هریس هم به آن اشاره شد این تغییرات هم جهت با سلیقه و نیاز بازار فرش بوده است. از آنجایی که مصرف کننده فرش اطلاعات جامع و کاملی در مورد اصول و مبانی طراحی فرش سنتی نداشته، فرشبافی از جنبه هنری خارج شده و در جهت مسأله فروش قرار گرفته و از این جهت حائز اهمیت گشته است.

و این گفته فقط مربوط به دوره حال نیست و اثرات آن را در دوره های گذشته به خصوص قرن 14 ه.ق نیز شاهد هستیم که طرح و نقشه غیر اصولی رواج داشته اند.

همانطوری که در مقاله های مختلف سایت شکوری اشاره شده قالی ایران یا فرش ایران یکی از مهمترین صنایع دستی هنری ایران به شمار می رود که قدمتی کهن در خاورمیانه دارد و جایگاه فرش به حدی در ایران بالا است که با تاریخ و قدمت 7000 هزار ساله ایران ترکیب شده است. جایگاه و موقعیت بی همتا و یکتا فرش ایرانی | Persian Carpet در هنر صنایع دستی ایران و جهان باعث شده که ما ایرانیان در جایگاه دشواری قرار بگیریم که حفظ کردن و نگهداری از این جایگاه در برابر حیات هنری و فرهنگی یا اقتصادی فرش ایرانی شکوری کارپت را وادار کرد که علاوه بر مطالعه و بررسی فرش های قدیمی تبریز به این نتیجه برسیم که به چه دلیل و چرا اصالت و ریشه های فرش تبریز در دوره کنونی کمرنگ شده و این تغییرات از چه دورانی به وجود آمده است. در این مقاله از سایت شکوری کارپت به بررسی قالی های تبریز در قرن 13 و 14 ه.ق و همچنین قالی حال تبریز پرداخته ایم.

سوالی که برای ما پیش می آید که کمرنگ شدن اصول طراحی و رنگرزی در قالی یا فرش تبریز از چه دورانی شروع شده است؟ و همچنین از بین رفتن ریشه و اصالت فرش تبریز باعث چه مسائلی خواهد شد؟

و طراحان قالی تبریز یا فرش تبریز برای همپوشانی کردن و کاور کردن این ضعف ها از چه راهکارهایی استفاده نموده اند.

علی رضا شکوری: ضعف و از دست رفتن اصالت قالی تبریز | Tabriz Carpet مربوط به دوران کنونی نمی باشد و از قرن 14 ه.ق شروع شده و به دوران ما راه پیدا کرده است. در زمان گذشته تنها اصول طراحی سنتی در نقشه و اجرای فرش تبریز مورد ضعیف شدن واقع شده است در حالی که حالا ما شاهد ضعف در رنگرزی آن نیز هستیم این عوامل باعث شده اند که ما از اصالت و ریشه فرش دستبافت تبریز فاصله بگیریم و این مورد روی اصالت آن تأثیر مخربی بگذارد. 

مقاله پیش رو بیان می کند که تغییرات و تحولات در اجرای سنتی طرح و همچنین رنگ قالی دستبافت تبریز از قرن سیزدهم ه.ق تا دوران کنونی آغاز شده که با رعایت صحیح و اصول درست استفاده از موتیف (نقش مایه ها) طرحی با کیفیت و اصولی ارائه کنیم. تا بر این ساختار موجب جذب مشتریان بیشتری برای فرش دستبافت تبریز باشیم که چگونه با رعایت همین دو عامل یعنی طرح و رنگ تأثیرات آن را بر افزایش بازار فرش دستباف برای فرش تبریز را شاهد باشیم که لازمه این امر شناخت و شناسایی نقاط قوت طرح و رنگ فرش مورد نظر یعنی فرش تبریز و همچنین نقاط ضعف آن است. و تلاش روز افزون برای رفع آسیب های وارده و همچنین احیای اصالت برای توسعه هر چه بیشتر قالی تبریز | فرش تبریز است.

تاریخچه فرش تبریز

در زمان جانشینان هلاکو خان شهر تبریز همقدم با هرات از مراکز مهم دادوستد قالی و فرش بوده است و پس از جابه جایی پایتخت صفویان از هرات به تبریز، دومین مکتب هنری ایران یعنی مکتب تبریز نیز بنیان نهاده شد که در پی این جریان تعداد زیادی هنرمندان از صنف های مختلف در این منطقه سکنا گزیدند و  این امر باعث شد که تبریز به عنوان مرکز هنر دارای جایگاه ویژه ای باشد. در این دوران به خاطر حضور نقاشان و همچنین طراحان حرفه ای فرش مانند بهزاد و سلطان محمود هنر فرش بافی یا هنر قالی بافی رشد دو چندانی یافت (تورج ژوله، 159:1392) 

اوج شکوفایی و ترقی صنعت فرش ایران در زمان صفویه همراه بود که در این بین به دلیل هجوم افغانها و نابسامانی و هرج و مرج در افشاریه به عقب رفت صنعت فرشبافی و فرش دستبافت در ایران را شاهد هستیم که با گذشت زمان تا حدودی در زمان قاجار حرفه فرش توانست استقلال خود را بازیابد. و توانست به عنوان یک کالای تجاری و با ارزش از مسیر ترکیه به بازار اروپا دست پیدا کند (سیسیل ادواردز، 73:1357 ) اولین صادرات فرشهای ایران به اروپا از سه شهر مهم فرشبافی تبریز، همدان و کرمان شروع شد. می توان گفت تمام عدل های فرش از تبریز به استانبول ترکیه و سپس این فرش ها به سراسر اروپا صادرات می گشتند (تورج ژوله، 59:1392). در جنگ جهانی دوم تبریز بازار فرش اروپای غربی از دست داد در این بین فرش های تبریز خریدارن جدیدی پیدا کردند که قالی های ارزان با رنگ روشن می خواستند. کشورهای مثل عراق، اسرائیل (فلسطین) و سوریه در رونق مجدد فرش دستبافت تبریز که برابر با نیمه دوم قرن نوزده بود آغاز شد. همان طور که پیداست هنر فرشبافی یا قالیبافی در ایران در آخرهای سلسله قاجار و اوایل سلطنت رضا خان بزرگ بود در این دوران بود که فرش ایران به بازارهای جهان راه پیدا کرد و این موفقیت مدیون قالیبافان آذربایجان و تجار آن به ویژه در تبریز بود. در نیمه دوم قرن نوزدهم و از دهه آخر قرن سیزده ه.ق تبریز به صادرات فرش و قالی استانبول ترکیه و سپس به کشورهای اروپایی و پیشقدم شد. بیشترین صادرات فرش تبریز یا قالی تبریز به کشورهای انگلستان و آلمان صورت می گرفت (ژوله، تورج، 1392، پژوهشی در فرش، تهران: یساولی.) جایگاه فرش تبریز در احیای مجدد صنعت فرش ایران فراموش نمی شود که از نیمه دوم قرن نوزده بوده. صادرات فرش دستباف تبریز تا بیش از جنگ جهانی دوم به اروپا بیشتر صورت گرفته و صادرات فرش تبریز به امریکا کمتر به چشم میخورد. جنگ جهانی دوم باعث رکود صادرات فرش و قالی تبریز شد بازرگانان تبریز در کشورهای مجاور شهرتی به دست آورده بودند و چون این بازارها به قیمت فرش بیشتر از کیفیت آن توجه می کرد و کیفیت کمتر مورد توجه قرار می گرفت ناچار در کیفیت فرش و قالی کمبود ها و ضعف های به وجود آمد تا به قیمت پایین تر فرش تبریز را خریداری کنند (حشمتی رضوی، فضل الله، 25:1387)

طرح و نقشه و رنگ فرش و قالی تبریز در قرن سیزدهم ه.ق 

قالی تبریز یا فرش تبریز در طرح های قدیمی که مورد استفاده قرار گرفته است مخصوصأ در قالی یا فرش چهارفصل تبریز این طرح و نقشه بصورت سراسری و یک دست اجرا شده و چهار تصویر جدا از بناهای تاریخی ایران را به تصویر کشیده است. ترنج وسط یا همان شمسه وسط تخت نشیمن شاهان را روایت می کند که به وسیله قابهای متشکل از 12 ماه سال در بر گرفته شده می باشد. در حاشیه فرش دستبافت چهار فصل تبریز هم نقوشی از اشخاص برجسته ایران قرار دارد که با متن فرش همخوانی دارد. خطوط میخی، نقوش اسلیمی پیچان و جانورهایی که در فرش وجود دارد به چشم بیننده به وضوح دیده می شود. به خاطر اینکه فرش تبریز طرح چهار فصل اشاره به چهار فصل سال دارد به این دلیل هر فصل رنگ مربوط به خودش را داراست و تفکیک فصول به چشم می خورد در حاشیه فرش هم از ترنج های استفاده شده که از سردی متن کم کند تقدم دیداری اسلیمی بر طرح ختایی را به خوبی می توان دید

رفرنس عکس: موزه فرش | آژانس عکس تهران