شناخت و آشنایی با فرش اردبیل و معرفی 5 فرش برتر اردبیل

سرآغاز سخن فروشگاه شکوری کارپت

در دوران صفویه شاهد دوران اعجاز و شکوه و عظمت قالی بافی یا فرش بافی با حمایت پادشاهان، سفارش دهندگان و همچنین شخص هنرمندان توانا در عرصه های هنرهای سنتی و همچنین بروز شکلگیری کارگاه های متعدد در شهرهای مختلف ایران هستیم. که در این کارگاه ها گنجینه های با ارزشی از فرش های ارزشمند ایران را به جهانیان معرفی نمود. که از لحاظ ویژگی های طرح و نقش و تکنیک فن بافت، سرآمد و برتر از هنرهای عصر خود بود.

بیشتر این فرشهای زیبا که از آن دوران به جا مانده است زینت بخش موزه های دنیا میباشد. که معمولاً بر اساس نوع نقشه (طرح) نام گذاری شده است. فرش دستبافت اردبیل که بعد از فرش ترنج دار (با ظاهر شکارگاه) واقع در موزه پلدی پتسولی میلان در تاریخ 929 هجری قمری (نوشته غیاث الدین جامی)؛ دومین فرش کتیبه دار دوره صفوی می باشد.

در دوران شاه طهماسب اول و برای اهداء به مقبره عارف و صوفی مشهور و نامدار ایرانی به نام شیخ صفی الدین اردبیلی، (که شاه ها و سلاطین این سلسله به خاطر انتساب به او به صفویان یا صفویه ) مرسوم و نهاده شده اند بافته شده است.

این فرش بصورت جفت (2 تخته) بافته شده و امروزه در موزه های ویکتوریا و آلبرت لندن و مجموعه پل گتٌی که حال در موزه لس آنجلس قرار دارد نگهداری می گردد. در این مقاله از سایت شکوری قصد داریم تا به تحلیل خصوصیات و ویژگی های بارز فرش اردبیل از نظر طرح و نقش بپردازیم و اینکه با ارائه آنالیز خطی از گردش بندهای زمینه و سایر گزینه های به کار رفته در آن می باشد. که به عنوان یک نمونه شاخص مورد نظر ما می باشد لذا هدف اصلی این مقاله بررسی نقوش و ساختار به کار گرفته شده در فرش اردبیل می باشد که به جهت تعریف ویژگی ها و خصوصیات بصری ترکیب بندیها و عناصر می باشد. که به روش تحلیلی و تاریخی به سؤالات زیر می پردازد.

• شیوه استفاده از جزئیات و اجزاء زمینه در فرش اردبیل از چه خصوصیات و ویژگی های برخوردار است؟
• برجسته و متمایزترین نقش مایه های موجود در این فرش کدامند؟
• نحوه توزیع رنگها در تمام قسمت های فرش اردبیل به چه میزانی بر جذابیت دیداری و بصری آن تأثیرگذار بوده است؟
• در تفسیر فرش اردبیل که برای مقبره یک عارف (شیخ صفی الدین اردبیلی) بافته شده است چگونه می توانیم از تعابیر عرفانی در این فرش بهره مند شد؟

توجه کتابهای متعددی در مورد فرشبافی و سابقه آن با گذشته وجود دارد که در بیشتر این کتابها از فرش دستبافت اردبیل به عنوان یک اثر هنری با ارزش و برجسته یاد می شود که سند تاریخی آن متعلق به دوره شاه طهماسب صفوی می باشد موضوعات این رفرنس و منبع معمولاً به عناوین زیر می پردازد

• بررسی کلی اثر
• محل نگهداری فعلی
• کتیبه تاریخ دار
• ارتباط فرش اردبیل با مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی
• خروج فرش شیخ صفی از کشور توسط کمپانی زیگلر

اشاره شده است. برای نمونه دیماند (1379) در تحقیقی به عنوان ” بافته ها ئ فرشهای عصر صفوی ” از فرش دستبافت اردبیل به عنوان یکی از نفیس ترین و مشهور ترین فرشهای عصر صفویه یاد کرده و اعتقاد دارد که توجه به اجزاء در ترسیم نقش مایه های گیاهی؛ در قیاس با سایر فرشهای عهد شاه اسماعیل صفوی بیشتر شده است که این نکته نشانگر پیشرفتهای فنی در کارگاه های تبریز و اردبیل به شمار می آید. به گونه ای که مشکلات و محدودیت در اجرای قوسها و پیچیدگی خطوط در این اثر مرتفع شده است. در کتاب شاهکارهای هنر ایران تألیف پوپ و همکاران (1380) نیز به پرداختن به این فرش مشهور صورت گرفته است و طرح قالی اردبیل را با عقاید و تصورات ایرانیان همراستا دانسته است.

در این منبع، ترنج طلایی فرش مانند خورشیدی توصیف شده که بر زمینه آسمانی نیمه شب پرتو افکنده می باشد. همچنین بودن گلها که در سراسر فرش به زیبایی و در نهایت استادی پراکنده شده به باغ بهشت تشبیه شده است. ژوله (1391) هم در مورد فرش اردبیل این چنین نظر دارد که این فرش احتمالاً به درخواست و سفارش شاه طهماسب بافته نشده باشد زیرا که طرح آن خصوصیات و ویژگیهای فرش های موجود بافته شده در کارگاه های شاهی را ندارد و سلیقه طراحان سلطنتی دخالتی در بافت و جزئیات آن ندارد.

فرش و قالی دوره صفوی

بیشترین قالی های که در موزه های معتبر جهان نگهداری میگردند مربوط به این دوره هستند. دوره صفوی، زمان گسترش بازرگانی و تولیدات قالی های نفیس و با ارزش ایرانی می باشد. در دوران صفویه طراحان قالی و فرش نبوغ فکری و هنری شان آنچنان به تکامل و بلوغ رسیده بود که امروزه با گذشت سالیان طولانی از آن دوران هنوز طرح قالی و نقش مایه آن، تقلید و کپی برداری ناقصی از کار آن هنرمندان قالی باف دوران صفوی است. بنا به این دلایل است که قدرت و عملکرد و سیاست فرمانروایان صفویه در تاریخ فرشبافی و قالیبافی ایراتی از اهمیت زیادی برخوردار می باشد. (چولک و قاسمی؛ 1386:93)

فرشهای تولید شده در دوران صفویه بر اساس طرح و نقش های آن را می توانیم به گروه های زیر دسته بندی کنیم

• فرش دستبافت طرح گردان
• فرش دستبافت طرح لچک و ترنج
• فرش دستبافت طرح ترنج دار
• فرش دستبافت طرح گلدانی
• فرش دستبافت طرح شکارگاه
• فرش دستبافت طرح گلدار هراتی
• فرش دستبافت طرح درخت و بوته
• فرش دستبافت طرح باغی
• فرش دستبافت طرح لهستانی
• طرح ها و نقشه های تصویری
• فرش دستبافت طرح شاه عباسی

طبقه بندی نمود که از این دسته ها قالی های لچک و ترنج از فراوانی و تنوع بسیاری برخوردار هستند. که منشأ و کانسپت این طرحهای لچک و ترنج به نقوش گلستان و طرح باغی در بافته های ایرانی برمی گردد. علاوه بر آنکه عده ای معتقدند که اصل این طرح در آغاز بروی روی قرآنها و کتب نفیس دیده شده است. و از آنجایی که مورد توجه و علاقه طراحان قالی و فرش قرار گرفته است با رعایت نکات و ضوابط آن به قالی ایرانی راه یافته است.

از قالی معروف با طرح ترنج یا لچک و ترنج که در موزه پولدی پزولی میلان، موزه میهو ژاپن، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن وجود دارند می توان به موارد زیر اشاره کرد. این قالی ها و فرش ها از نظر ابعاد نسبتأ مشابه همدیگر هستند (نسبت طول به عرض = تقریباً 2 برابر) و محل قرارگرفتن جزئیات تشکیل دهنده زمینه فرش مثل (سرترنج، ترنج، لچک، و قندیل) به طریقی ساختاریافته و هماهنگ حساب شده و مرتبط با یکدیگر تنظیم شده اند.

فرش و قالی بافی در زمان شاه طهماسب صفوی (939 – 978 هجری قمری)

بنا به نظر تحلیلگران و محققان فرش دستبافت ایران، قالی بافی در زمان و دوران شاه طهماسب صفوی (فرزند شاه اسماعیل) به بالاترین پیشرفت و ترقی خود رسیده بود (ژوله، 1381: 17) و سپس در عهد شاه عباس نام فرش ایران به شهرت و حد اعلای جهانی رسید.

دلیل توسعه و رونق هنرهای مختلف از جمله فرش بافی و قالی بافی در طی حکومت طولانی 50 ساله شاه طهماسب به خاطر سیاست محافظه کار و صلح جویی او با ازبکان و داشتن علاقه بیش از حد به هنر از جمله طراحی دلیل این شد که شاهد ترقی و پیشرفت قالی و فرش بافی در آن دوران باشیم. در زمان شاه طهماسب علاوه بر شهر تبریز، کارگاه های زیادی برای فرش بافی در شهرهایی از جمله کاشان، قزوین، همدان، شوشتر و هرات به وجود آمد. علاوه بر این 3 نفر از بزرگترین نقاشان و طراحان ایرانی به هنر طراحی قالی روی آوردند و به این صنعت اشتغال داشتند. فرش و قالی هایی با طرح ترنج دار و نقش شکارگاه در دوران شاه طهماسب مرسوم شد. و کانسپت تذهیب کاران نیز در نقش های قالی پیشرفت زیادی داشت. یکی از شاهکارهای فرش دستبافت که در عهد شاه طهماسب بافته شده است را می توانیم به قالی یا فرش شیخ صفی الدین یا نام دیگر آن فرش یا قالی اردبیل نسبت داد. که امروزه فرش اردبیل (قالی شیخ صفی) در موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن نگهداری می شود. این فرش یک لنگه از یک جفت فرش ابریشمی است که به سفارش شاه طهماسب برای هدیه ای به مقبره اجدادش در اردبیل، به احتمال زیاد بافته شده در کاشان می باشد. و خالق و پدیدآورنده این فرش شاهکار مقصود کاشانی نام دارد، که نام خود و تاریخ اتمام بافت فرش را (944 هـ ق) روی آن بافته است و ثبت کرده (پوپ و دیگران، 209:1380)

تجزیه و تحلیل و ویژگی های شاخص در طرح و نقش فرش اردبیل (فرش شیخ صفی الدین اردبیلی)

جدول زیر مشخصات فرش اردبیل (نمونه اولیه را در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن) برای شما نشان می دهد.

توضیحات در مورد فرش اردبیل یا فرش شیخ صفی الدین اردبیلی

نقش مایه های متن بافته شده در فرش اردبیل باغ معلقی در فضا نشان می دهد که گل های فرش در شب تیره در آسمان می درخشند. ترنج فرش اردبیل به رنگ زرد طلایی که نشانه خورشید است می باشد. و ترنج میانی فرش برکه ای است به رنگ سبز و آبی که انعکاس نور خورشید را با رنگ آبی ترکیب کرده است و آن را به رنگهای سبز و آبی مبدل ساخته است. شناور بودن گل و برگ های نیلوفر آبی در آب را هم می توان در ترنج فرش اردبیل مشاهده کرد. شیوه ترکیب نقوش میان ترنج را قالی معروف پازیریک هم مشاهده می کنیم که به این سبک ایجاد شده است و در دوران صفویه به تکامل رسیده است. وجه تسمیه یا تاریخچه فرش پازیریک با فرش اردبیل از این جهت است که متعلق به مکانی در اردبیل است که مقبره شیخ صفی الدین (که نام سلسله یا خاندان صفوی از او گرفته شده است) به همراه شاه اسماعیل بوده است. قالی اردبیل را تجارتخانه ای به نام (زیگلر و شرکاء مقیم تبریز خریداری نمود و بعد از آن به موزه ویکتوریا و آلبرت لندن منتقل کرد (نصیری، 19:1389 ادواردز، 11:1358). کتیبه و لوحه زیر از یکی از غزلیات حضرت حافظ می باشد که به همراه نام بافنده یا طراح و همچنین سال تولید فرش بر آن بافته شده (Alcouffe 1996:125، صور اسرافیل، 13:1366)

جز آستان تو ام در جهان پناهی نیست، عمل بنده درگاه مقصود کاشانی سنه 946 (متن کتیبه: ژوله، 43:1391)

نوع بافت فرش (فارسی)، تعداد پودها (سه پوده)

ویژگی های ساختاری فرش اردبیل

خطوط قطری (AC و BD) نه تنها از مرکز ترنج فرش می گذرند، بلکه از رأس های (ترنج های فرش) و کلاله فرش متصل به آن نیز عبور می کند. علاوه بر آنکه امتداد شعاع دیگری از گوشه لچک فرش، تحت زاویه 45 درجه به انتهای قندیل ها از نقاط (A,B,C,D) منتهی میگردد.

عناصر و نقش مایه های زمینه فرش اردبیل (فرش شیخ صفی اردبیلی)

جزئیات به کار رفته در متن فرش اردبیل شامل موارد زیر است.

• ترنج فرش
• سرترنج فرش
• قندیل فرش
• لچک فرش

که درباره هر یک از این اجزاء از نظر نقش مایه ها (موتیف)، تناسبات، ترکیب بندی و رنگ توضیح داده شده.

ترنج فرش اردبیل: ترنج فرش نقش عمده ای در عناصر زمینه بر عهده دارد در کل 3 لایه طرح و نقش اصلی ایجاد شده

• بند اسلیمی
• اسلیمی ماری
• ختایی

ترنج اصلی (فرم بیرونی) به رنگ طلایی و یک ترنج میانی به رنگ آبی سبز می باشد. ترنج اصلی؛ یک دوم عرض زمینه (متن فرش) را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که ترنج میانی فضای کمتر از یک سوم ترنج اصلی را دربر گرفته. طرح های داخلی ترنج های فرش شامل:

• بند اسلیمی به رنگ لاکی
• اسلیمی ماری به رنگ آبی روشن
• ساقه ختایی

می باشد. محیط ترنج اصلی (دور ترنج) متشکل از اسلیمی های پیچک داری است که در ترک یک سی و دوم طراحی گردیده است و به واسطه مداخل کوچکی که در آن وجود دارد. فرم ترنج را بصورت یک شمسه شانزده پر تبدیل کرده است.

کلاله های فرش اردبیل: شانزده سرترنج (کلاله) در اطراف ترنج مرکزی بصورت دایره وار ایحاد شده است که تداعی کننده اشعه و تابش خورشید می باشد. ابعاد سرترنج های فرش در حدود یک چهارم قطر ترنج را در برگرفته است. به سه طرح (دو طرح تقریباً مشابه) با رنگبندی مختلف و متنوع جلوه بصری و نمود زیبایی به فرش اردبیل داده است. از دو سر ترنج بالایی و پائینی قالی اردبیل، قندیلی آویخته شده است که علاوه بر زیبایی بسیار، توازن و تعادل بصری مناسبی را در زمینه قالی اردبیل پدید آورده است.

قندیل ها: قندیل های قالی اردبیل یا همان فرش شیخ صفی اردبیلی دارای دو قندیل آویخته با چهار زنجیر از دو طرف ترنج مرکزی که شامل نقوش اسلیمی و ختایی در دسته و زمینه قندیل ها و دو طوق تزئینی که طوق کوچکتر در گلوگاه قندیل و طوق بزرگتر در قسمت تحتانی آن قرار گرفته است. به دلیل مرمت های انجام شده یاد آوری می کنیم که اندازه و فرم قندیل های موجود یکسان نیستند و اختلاف زیادی دارند.

کلاله ها و توع آنها در قالی اردبیل موجود در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

قندیل ها و تفاوت ابعاد آنها در قالی اردبیل موجود در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

گوشه فرش (لچک فرش اردبیل): طرح گوشه به صورت یک چهارم طرح وسط ترنج می باشد که تکرار آن در چهار گوشه فرش به چشم می خورد و شامل بند اسلیمی تو سازی دار و ساقه ختایی با گل های نازک است که به شکل یک دوم در زمینه ای طلایی رنگ، طراحی گشته است. می توان گفت که لچک های پایینی قالی یا فرش به علت مرمت یا ترمیم های انجام شده ناقص بوده و از قائده مذکور پیروی نمی نماید. (تطبیق دو نمونه لچک بالایی و پایینی قالی)

تفاوت لچک های بالایی و پایینی در فرش اردبیل نگهداری شده در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

زمینه فرش اردبیل: ساخته شده از دو بند ختایی، که بند کلفت تر گلهای برگی (برگ مویی) بزرگی را تشکیل می دهد و بند نازک با گلهای کوچکتر خطایی تزئین و آراسته شده می باشد. بندهای ختایی زمینه فرش با حرکات موافق، از میان قوس های حلزونی یکدیگر عبور کرده اند. بند اصلی از پایین قندیل آغاز میگردد و در سرتاسر زمینه گردش پیدا کرده است. در صورتی که بند فرعی به صورت رها و آزاد آغاز شده و به طرف بالا و پایین در حرکت میباشد. محل شروع هر دو ساقه در شکلها با خط چین نمایان شده است. بندهای ختایی زمینه با طره لب زمینه (به رنگ لاکی) مماس شده، که از این جهت گلهای نیمه در اطراف فرش موجود می باشد. در زیر تعدادی از موتیف یا نقش مایه های برگ مویی شاخص زمینه که به روش نگارگران آن زمان با دندانه های کٌند طراحی و بافته شده می باشد را ارائه شده تا تنوع این نقش مایه ها بهتر نمایان گردد.

• آنالیز و تحلیل طرح خطی ساقه ختایی اصلی که از انتهای قندیل شروع می شود
• آنالیز و بررسی طرح خطی ساقه ختایی فرعی که از پشت کلاله لچک آغاز میگردد.
• ژوله، 1391، یک چهارم زمینه فرش اردبیل تصویر مرکز کتاب

برگ مویی های به کار رفته در زمینه

عناصر و نقش مایه (موتیف) های حاشیه در فرش یا قالی اردبیل

حاشیه پهن فرش اردبیل: این بخش از فرش اردبیل شامل طرح کتیبه ای (قاب قابی) است که دارای دو قاب، یکی به شکل مدور (دالبری) و آنیکی به شکل بازوبند می باشد که به صورت یک در میان در حاشیه تکرار شده است. قاب مدور با نقوش اسلیمی پیچک دار و ساقه ختایی به رنگ طلایی می باشد. اما قاب بازوبندی به رنگ قرمز و اسلیمی ماری و ساقه ختایی طراحی شده. (گفتنی است که قاب های مدور، توسط نیم دایره های قابی شکل کوچک پر نقش به عرض حاشیه وصل شده) در حد فاصل قابهای مذکور، زمینه به رنگ سرمه ای در نظر گرفته شده که با گردش یک ساقه ختایی به زیبایی تکمیل و پر شده است.

قاب های موجود در حاشیه فرش اردبیل یا قالی اردبیل موجود در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

حاشیه باریک بیرونی فرش (لبه فرش): تشکیل شده از گردش یک بند اسلیمی گلدار می باشد که به روش انعکاسی تکرار شده است. آبی فیروزه ای رنگ اسلیمی گلدار است که در زمینه ای به رنگ لاکی خودنمایی و جلوه دارد.

حاشیه باریک درونی فرش: این قسمت هم شامل اسلیمی ماری (که یک در میان رو به بالا و پایین جای دارد) و یک ساقه نازک ختایی است به رنگ کرم در زمینه ای به صورت انعکاسی تکرار شده است.

طره فرش اردبیل: مجموعه ای از یک ساقه ختایی بوده که بصورت انتقالی (سرهم سوار) شکل گرفته و طراحی شده است.

قابهای موجود در حاشیه فرش اردبیل نگهداری شده در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

نتیجه گیری در مورد فرش اردبیل یا قالی اردبیل نگهداری شده در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن

از نظر رنگبندی، رنگ آبی زمینه فرش جنبه ای ماءورایی به اثر بخشیده است و زرد طلایی ترنج و گوشه (لچک) فرش بر عرفانی بودن آن اضافه می کند. علاوه بر این قندیل های آویخته شده که همچون چراغی منبع نور و روشنایی هستند و نبود و عدم نقش جانوری در این فرش از جمله عواملی به شمار می رود که ریشه در معنویت آن دارد. سامانبندی زمینه نیز به طریقی می باشد که خطوط قطری زمینه و خطوط شعاعی لچک ها، از مرکز ترنج فرش می گذرد و با محل قرارگیری قندیلها در ارتباط می باشد. اسلیمی های موجود در ترنج، اسلیم ماری و همچنین گلهای برگی مختلف و متنوع کخ با گلهای شاه عباسی ترکیب شده اند، از جمله موتیف یا نقش مایه های شاخص فرش اردبیل هستند. همچنین مجموعه ای از ترکیب گل های ختایی روی دو بند ساقه متفاوت مه یکی از سرترنج (قندیل) ریشه گرفته و دومی را به صورت رها و آزاد از پشت کلاله ی لچک شروع و از جمله ویژگی های شاخص ترکیب بندی نقوش زمینه فرش اردبیل به شمار میرود.

• رفرنس و منابع استفاده شده برای مقاله فرش شیخ صفی الدین اردبیل
• اتینگهاوزن، ریچارد و احسان یارشاطر. (1379). اوجهای درخشان هنر ایران، ترجمه هرمز عبدالهی و رویین پاکباز، تهران: آگاه
• ادواردز، سیسیل. (1358). قالی ایران. ترجمه مهین دخت صبا. تهران: انجمن دوستداران کتاب.
• پوپ و همکاران. (1380). شاهکارهای هنر ایران، اقتباس و نگارش پرویز ناتل خانلری، تهران: علمی و فرهنگی.
• چوبک، حمیده و مریم قاسمی (1386). نقوش قالی دوره صفویه با تأکید بر نقش های ابداعی و اقتباسی. مطالعات هنر ایرانی، دوره 3، شماره 6: 93-110.
• ژوله، تورج. (1391). شناخت فرش (برخی مبانی نظری و زیر ساختهای فکری). تهران: یساولی.(1381). پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی
• صوراسرافیل، شیرین. (1366). سیری در مراحل تکمیلی فرش (طراحی، رنگرزی، رفو). تهران: فرهنگسرا.
• نصیری، محمد جواد. (1389). افسانه جاویدان فرش ایران. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
•  Alcouffe, Daniel and Marthe Bernuus (1996) Great Carpet of the world, London : Thames and Hudson
• https://www.vam.ac.uk